• تغذیه کودکان دبستانی
تغذیه در کودکان دبستانی
بعد از خانواده مدرسه دومین مکان مهم اجتماعی جهت تربیت و آموزش علم و دانش به کودکان است. سنین 6 تا 12 سالگی را دورهی سنی دبستان مینامند. در کودکان این سنین، سرعت رشد جسمانی آهسته و مداوم بوده به طوری که به آن، دورهی پنهان و خاموش رشد گفته میشود. این پدیده در مقابل، تغییرات عمده و آشکاری است که از لحاظ جسمی در دوران نوزادی و نوجوانی رخ میدهد .
در این سنین، در کودکان تغییراتی از نظر ارتقای مهارتهای عصبی، عضلانی و رشد مهارتهای شناختی احساسی، عاطفی و اجتماعی به وجود میآید به سبب همین یکنواختی و کندی رشد جسمی، در بسیاری از کودکان تغییراتی در وضعیت اشتها و دریافت غذایی ایجاد میشود، که برای والدین نگران کننده بوده و باعث ایجاد تنشهایی بین آنها با فرزندانشان در زمینهی غذا خوردن میگردد .
والدین باید بدانند که نباید از کودکانشان انتظار داشته باشند که به اندازهی یک نوزاد غذا بخورند و یا به اندازهی یک فرد بزرگسال اشتها داشته باشد. به علاوه اشتهای یک کودک به میزان فعالیت و تحرک بدنی او نیز بستگی دارد .
همچنین هم گام با رشد شخصیت و حس استقلال طلبی، علائق و انتخابهای غذایی کودکان نیز دستخوش تغییر شده و به غیر از خانواده، تحت تأثیر محیط مدرسه، دوستان و همسالان آنها نیز قرار میگیرد .
از آنجایی که کودکان آسیبپذیرتر از بزرگسالان هستند، کمبودها و اختلالات تغذیهای میتواند موجب کاهش قدرت آنان شده و بر میزان یادگیری و حافظهی آنها تأثیر منفی بگذارد. پس نظر به این که تأمین سلامت کودکان به معنای سرمایهگذاری در جهت تأمین سلامت جامعه در آینده است، توجه به تغذیهی صحیح و کافی آنها نیز حائز اهمیت است .
بررسی وضعیت رشد کودکان
اولین قدم جهت تشخیص این که آیا کودکانمان در وضیت تغذیهی مناسب و سلامت هستند، بررسی وضعیت رشد آنها از طریق اندازهگیری قد و وزن است. پیشرفت رشد کوکان این سنین متفاوت بود، برخی از آنها به طور ارثی کوتاه قد و بعضی بلند قد و ظریف هستند، ولی به طور متوسط در سنین 6 تا 12 سالگی میزان افزایش وزن حدوداً 2 تا 3 کیلوگرم در سال و افزایش قد طبق جداول استاندارد بین المللی برای پسران 5 تا 5/5 سانتیمتر در سال و برای دختران همین سنین 5 تا 8 سانتیمتر در سال میباشد. قابل ذکر است که شروع سن رشد و بلوغ دختران به طور تقریبی 2 سال از پسران جلوتر است و به همین سبب افزایش قد دختران 6 تا 12 ساله، بیشتر از پسران هم سن آنها است .
روند رشد قدی نسبت به سن و وضعیت وزن نسبت به قد در کودکان عامل مهمی در تشخیص سلامت آنها بوده و چنانچه رشد قدی و وزنی کودک با توجه به سن او در محدودهی طبیعی و منطبق با استاندارد نباشد، باید مورد توجه قرار گیرد .
نیازهای تغذیهای کودکان دبستانی
انرژی :
نیاز به انرژی در یک کودک با توجه به متابولیسم پایه و نسبت رشد و فعالیت او تعیین میشود، که باید حدود 50 تا 60 درصد این انرژی از کربوهیدرات (مواد قندی، نشاستهای)، 25 تا 30 درصد آن از چربی و 10 تا 15 درصد از پروتئین تأمین شود. مصرف کم یا زیاد مواد انرژیزا میتواند باعث لاغری یا افزایش وزن (چاقی) در کودکان شود. کنترل وزن بدن معیار خوبی جهت تخمین کفایت مصرف مواد غذایی انژیزاست. کودکان فعال و پرجنب و جوش درمقایسه با آنهایی که بیشتر طرفدار سرگرمیهای کم تحرک مثل تماشای تلویزیون و بازیهای رایانهای هستند، به انرژی بیشتری نیاز دارند .
پروتئین :
کودکان به پروتئین کافی جهت تأمین رشد، حفظ و ترمیم بافتهای مختلف بدنشان احتیاج دارند. برنامهی غذایی روزانهی کودکان باید حاوی 1 تا 2/1 گرم پروتئین به ازای هر کیلوگرم وزن بدنشان باشد و حدالامکان دو سوم از این پروتئین باید از منابع غذایی حیوانی و با ارزش بیولوژیکی بالا تأمین شود .
ویتامینها و املاح معدنی :
جهت رشد و تکامل مطلوب باید برنامهی غذایی روزانهی کودکان، حاوی انواع ویتامینها و املاح معدنی باشد. در صورتی که کوکان از تمام مواد غذایی به میزان کافی و متنوع استفاده کنند نیاز آنها به ریزمغذیهای مختلف تأمین خواهد شد. از جمله املاح معدنی ضروری جهت تأمین رشد و سلامت کودکان میتوان به موارد زیر اشاره کرد :
آهن :
کودکان دبستانی به دلیل رشد، به آهن بیشتری نیاز دارند و مصرف ناکافی منابع غذایی حاوی آهن مثل انواع گوشتها به ویژه گوشت قرمز، منجر به کمبود این عنصر در بدن و متعاقب آن کمخونی فقر آهن میشود. کمخونی باعث اختلال در رشد مطلوب، کاهش قدرت یادگیری و ضریب هوشی در دوران تحصیل، کاهش مقاومت کودکان در برابر بیماریهای عفونی خستگی و بیحوصلگی میشود .
کلسیم و فسفر :
کودکان به جهت رشد و تحکیم استخوانها و دندانهایشان به املاح معدنی مثل کلسیم و فسفر نیاز دارند، که باید از طریق منابع غذایی گوناگون مثل شیر و فرآوردههای آن تأمین شود. همچنین برای جذب بهتر کلسیم و نشست آن در استخوانها نیاز به ویتامینD است که از طریق تابش نور خورشید به پوست در بدن کودکان ساخته میشود .
در برنامهی غذایی روزانهی کودکان دبستانی باید به میزان کافی از مواد غذایی و شیر گنجانده شود تا رشد و سلامت استخوانهای آنها تأمین شود .
روی :
کمبود روی سبب اختلال در رشد کم اشتهایی و کاهش حس چشایی میشود. بهترین منبع غذایی این مادهی معدنی گوشت و غذاهای دریایی است که باید در برنامهی غذایی کودکان به میزان کافی از آنها استفاده شود.
راهنمای تغذیهی کودکان دبستانی
برای تأمین رشد و سلامت کودکان، باید از تمام گروههای اصلی غذایی به میزان کافی، در برنامهی غذایی روزانهی آنها گنجانده شود .
گروه نان و غلات: این گروه شامل مواد غذایی نشاستهای مثل انواع نان، برنج، ماکارونی، رشته و بیسکویت ساده بوده که به عنوان بهترین منبع تأمین انرژی جهت رشد و فعالیت روزانهی کودکان شناخته میشوند. میزان نیاز روزانهی کودکان دبستانی به اجزای این گروه 3 تا 6 واحد و طبق بعضی منابع 6 تا واحد بوده که هر واحد آن برابر است با 1 برش نان یا نصف لیوان برنج یا ماکارونی پخته و یا 4 تا 5 عدد بیسکویت سادهی کوچک، اجزای گروه نان علاوه بر تأمین انرژی، میزانی از پروتئین، ویتامینها و املاح معدنی مثل آهن را نیز تأمین میکنند .
گروه شیر و فرآوردههای آن: شامل شیر، ماست، پنیر، کشک دوغ و بستنی ساده است. اجزای این گروه میتوانند به میزان کافی کلسیم، فسفر و پروتئین حیوانی با کیفیت خوب را جهت رشد و استحکام استخوانهای کودکان تأمین کنند. میزان نیاز روزانه 3 تا 4 واحد برای کودکان دبستانی است. هر واحد یا سهم از این گروه برابر است با سه چهارم تا یک لیوان شیر یا ماست یا 30 گرم پنیر یا یک چهارم لیوان کشک مایع .
گروه گوشت و جانشینهای آن: این گروه از مواد غذاییای مثل انواع گوشتها (گوشت قرمز، امعاء و احشاء، مرغ و ماهی) تخممرغ، انواع حبوبات (مثل نخود، لوبیا، عدس و …) و انواع مغزها (پسته، گردو، بادام و…) تشکیل شده است. میزان نیاز کوکان دبستانی به گروه گوشت 2 تا 3 واحد در روز است. هر واحد آن برابر با 2 تا 3 تکه گوشت قرمز یا معادل آن مرغ و ماهی، یا 1 عدد تخم مرغ و یا نصف لیوان حبوبات پخته است. اجزای این گروه به ویژه انواع گوشت و تخممرغ، حاوی پروتئین حیوانی، آن هم با ارزش بیولوژیکی بالاست که میتوانند به خوبی نیاز کودکان را جهت رشد و ساخت سلولهای بدن تأمین کنند. حبوبات و مغزها نیز حاوی پروتئین گیاهی با کیفیت خوب هستند و در صورتی که در کنار یک پروتئین گیاهی دیگر مثل نان و برنج و یا کمی از پروتئین حیوانی دیگر مثل ماست و پنیر و … استفاده شوند الگوی اسیدهای آمینهی آنها کامل شده و در بدن به خوبی به مصرف میرسند. انواع گوشتها به ویژه گوشت قرمز حاوی آهن بالایی بوده که مصرف کافی از آنها میتواند از ایجاد کم خونی فقر آهن در کودکان جلوگیری کند .
گروه میوهها و سبزیها: کودکان دبستانی به 4 تا 5 واحد از انواع میوهها و سبزیها در برنامهی غذایی روزانهی خود احتیاج دارند. اجزای این گروه شامل انواع میوههای تازه، آب میوههای طبیعی، میوههای خشک (کشمش، برگهها، انجیر خشک، توت خشک ، …) و انواع سبزیهای برگی سبز تیره و زرد رنگ مثل اسفناج، جعفری، هویچ، کدو، گوجه فرنگی،… است .
میوهها و سبزیها حاوی انرژی کمی بوده ولی میزان قابل توجهی از انواع ویتامینهای C, A اسید فولیک و …، برخی از انواع املاح معدنی مثل منیزیم و فیبر غذایی را برای کودکان تأمین میکنند و از این جهت میتوانند به عنوان یک میان وعدهی مناسب و یا همراه غذای اصلی به صورت خام مثل سالاد یا پخته در غذا به خصوص برای کودکان دچار اضافه وزن و چاقی استفاده شوند. هر واحد از میوهها شامل 1 عدد میوهی تازه یا نصف لیوان آب میوهی طبیعی یا یک چهارم لیوان میوههای خشک و هر واحد از سبزیها برابر حداقل 3 تا 4 قاشق غذاخوری از انواع سبزیجات پخته مثل هویچ، کدو و … است .
ویتامین A در بالا بردن مقاومت کودک در برابر بیماریها و عفونت، سلامت پوست و بافت پوششی و حفظ توانایی دید چشم در تاریکی و ویتامین C در سلامت لثهها و ترمیم زخمها نقش مؤثر دارند. همچنین فیبر غذایی موجود در اجزای این گروه، از ایجاد مشکلاتی مثل یبوست در کودکان جلوگیری میکند .
الگوی وعدهها و میان وعدههای غذایی
برنامه غذایی کودکان در طی روز باید شامل سه وعدهی اصلی (صبحانه، ناهار و شام) و حداقل 2 میان وعده باشد. با توجه به این که میزان اشتها و میل به غذا در کودکان دبستانی در مقایسه با سنین قبل و بعد از آنها کمتر است، پس در نظر گرفتن تعداد وعدههای بیشتر روزانه میتواند نیاز تغذیهای آنها را بهتر تأمین کند .
یکی از وعدههای غذایی مهم که کمتر به آن اهمیت داده میشود، صبحانه است. این وعدهی اصلی غذایی، باید حداقل 20 درصد از نیاز انرژی روزانهی کودک را تأمین کرده و حاوی مواد غذایی متنوع و مغذی مثل نان، شیر، پنیر، گردو، تخممرغ، آب میوههای تازه و طبیعی و … باشد. پژوهشهای علمی نشان داده که مصرف صبحانه به کودکان کمک میکند، که در ساعات مدرسه فراگیری بهتری داشته، شاداب و فعال باشند .
والدین باید به گونهای ساعات خواب و بیداری کودکان را تنظیم کنند، تا آنها صبح فرصت کافی برای صرف صبحانه داشته باشند. همچنین از مواد غذایی و یا غذاهایی مورد علاقهی کودک در این وعده استفاده کنند .
میان وعدهها (ساعت 10 صبح، عصرانه) تأثیر مهمی در حفظ سلامت تغذیهای کودکان دارند مشروط بر این که از انواع خوراکیها و مواد غذایی مناسب و مغذی در آنها استفاده شود. همچنین ساعات صرف میان وعده باید به گونهای باشد که کودک اشتهای خود را برای وعدهی اصلی از دست ندهد .
خوراکیها و مواد غذایی مثل انواع میوههای تازهی فصل، سبزیهای تازه، آب میوههای طبیعی، میوههای خشک (کشمش، انجیر خشک، آلبالو خشک، توت خشک و…) ، مغزها (گردو، پسته، بادام، فندق، …) بیسکویت ساده یا کیکهای سادۀ خانگی همراه با شیر، ساندویچهای نان و پنیر و گردو، نان و پنیر و گوجهفرنگی و خیار، نان و تخم مرغ، گوجهفرنگی و … به عنوان میان وعده های مغذی شناخته شدهاند که میتوانند در کنار تأمین درصدی از انرژی مورد نیاز، میزانی از مواد مغذی لازم مثل پروتئین، چربیهای مفید، املاح معدنی و ویتامینها را برای کودکان در ساعات مدرسه تأمین کنند .
تنقلات و خوراکیهایی مثل انواع شکلاتها، بیسکویتهای شکلاتی و کرمدار، شیرینیهای خشک و تر، چیپس، پفک، نوشابههای گازدار، آب میوههای صنعتی و … و یا ساندویچهایی که در بوفهی مدارس به فروش میرسند. دارای انرژی بالا ولی چگالی مواد مغذی پایین هستند. مصرف آنها در میان وعدهها نه تنها نیازهای تغذیه کودکان را تأمین نمیکند، بلکه اشتهای آنها را جهت صرف وعدههای اصلی از بین میبرد .
چاقی در کودکان دبستانی
چاقی یک مشکل عمدهی سلامت عمومی در سراسر جهان است و در طی 4 دورهی زندگی نوزادی، کودکی، نوجوانی و بزرگسالی ایجاد میشود. امروزه شیوع چاقی کودکان در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه رو به افزایش است. مطالعات همهگیر شناسی نشان میدهد که حدود 13 درصد کودکان چاق سنین قبل از مدرسه و حدود 50 درصد کودکان چاق سنین مدرسه در بزرگسالی چاق خواهند بود و بهترین سن برای پیشگیری از تبدیل اضافه وزن کودکی به چاقی بزرگسالی در طول سنین دبستان (6 تا 12 سال) است. این مشکل در کودکان میتواند به علت افراط در مصرف تنقلات پر انرژی و غیرمغذی مثل انواع شکلات و شیرینیهای شکلاتی و خامهدار و غذاهای سرخ کرده و چرب و همچنین به سبب کم تحرکی و فعالیت بدنی کم ایجاد گردد .
والدین نقشی کلیدی در پیشگیری و معالجهی چاقی کودکان دارند؛ چرا که آنها در شکلگیری انتخاب غذایی کودکان نقش بسزایی داشته و میتوانند کودک را به خوردن میان وعدههای کم انرژی، که دارای چگالی مواد مغذی مناسب هستند، مثل انواع میوهها و سبزیهای تازه به جای خوراکیها و تنقلات بی ارزش تشویق کنند